Elxan Zalın şeirləri barədə yazmaq istədiyim yazı, az qala yarım ildir ki, yubanır. Bəlkə, ona görə ki, onun bəzi mətnləri (xüsusən “Toqrovı peyzajı” silsiləsindən olanlar) ilk baxışdan bir qədər çılpaq görünürlər və bu məqam məni azca narahat edir. Ya da, yox, sadəcə, hər gün yazıya yeni bir müqəddimə ilə başlamaq istəyirəm. Məsələn, dəxli olsa da, olmasa da, istəyirəm ki, bu günlərdə onun bizə oxumağa çalışdığı (amma xətti qarışıq olduğundan, oxuya bilmədiyi) yeni şeirindən, daha doğrusu, həmin şeiri üslubca öz mətnlərimdən birinə bənzətmək cəhdimdən danışım. Bununla onu da, başqalarını da təəccübləndirim.
Eqoizm tələb edir ki, bu təəccübləndirmək azarına harada və niyə tutulduğumun səbəblərini araşdırım. Əlbəttə, hələlik, yazının qəhrəmanı kimi, Elxandan daha çox, özümün göründüyümün fərqindəyəm. Amma bu məqamın Elxana, daha doğrusu, onun mətnlərinə birbaşa dəxli var. Məsələ burasındadır ki, onun şeirləri ilə ilk tanışlığım heyrət hissi ilə müşayiət olunub (“heyrət”in bir az böyük, bəlkə də, pafoslu səslənməsi üzündən bir az narahatlıq keçirir və bu ifadəni nə ilə əvəzləyim deyə götür-qoy edirəm: bəlkə, “təəccüb” yazım? Amma son nəticədə, “heyrət” “təəccübdən” daha konkret ifadə olduğundan, məhz onun üzərində dayanıram).
Əlbəttə, elə müqəddimədəcə başqa müqəddimələr barədə danışdığımı xatırlayıram. Amma bu gün elə buradan başlayacağam ki, “heyrət” kəlməsinin sözünün özü də hislərimi və düşüncələrimi tam ifadə etmir. Istəyirəm yazam ki, konkret halda buraya bir az da utanc hissi qarışıb. Amma yenə tərəddüdlər imkan vermir - anlayıram ki, əslində, heyrət hissi eqo üçün həm də müəyyən utanc, pərtolmadır. Axı yazmağın özü, nə qədər qəribə səslənsə də, heyrətləndirmək sənətləri içərisində ən çətinidir. Çünki müəllifin yeganə vasitəsi sözdür – bütün normal insanlar gün boyunca bu “silahdan” istifadə edirlər. Indi gəl də heyrətləndir...
Amma o bunu bacarır. Məsələ yəqin ki, ilk baxışdan “gözlənilməz” təsir bağışlayan qafiyələrdədir. Ilk baxışdan, qafiyələr arasında əlaqə görünmür. Amma onun qafiyələri bir çox hallarda həm də mənaca qohum olurlar. Məsələn:
Gəlmişik qayıtmağa
Kodla açılır divar.
Hər möminin Məzdası,
Hər suçlunun devi var...
Divar da, div də maneədir, hər ikisi aşılmayacaq qədər güclüdürlər, kontekstdən asılı olaraq, onlara söykənəcək, arxa, dayaq kimi də baxmaq olar (folklordakı ağ və ya qara devi xatırlayın, bəzən qəhrəman onların kürəyində mənzilə yetir). Kim deyə bilər ki, mətndə birinci qafiyə olacaq söz növbətini şərtləndirmir. Kim deyə bilər ki, “antik”lə “romantik”, “yad”la “dad”, “küllük”lə “güllük” arasında bu cür bağ yoxdur? Qohumların arasında da bəzən söz söhbət olur, bu mənada sonuncu qafiyələr (küllük-güllük) arasındakı münasibətlər, obrazlı desək, qaynana-gəlin münasibətlərini xatırladır.
Və ya ilk baxışdan gözlənilməz hesab etdiyimiz situasiyaya baxaq. “Yağma həvəsi” şeirində daş binaların kurqana bənzədilməsi oxucunu “aldadır”, tarixə baş vurduğu andaca sonrakı misra onu geriyə – ətrafındakı supermarket vitrinlərinə qaytarır. Belə vəziyyətdə oxucu yüngül bir diksinmə hiss edir. Amma elə sonrakı saniyələrdəcə bu diksinmə keçir və şairin təqdim etdiyi vəziyyət (= müqayisə) sadə və təbii görünür, sanki elə belədir və belə də olmalıdır. Keçmişə səyahət bir anlıq zaman kəsiyində baş verir. Məgər tarixlə müqayisədə bizim ömrümüz də beləcə ən kiçik zaman kəsiyi deyilmi?..
Ümumiyyətlə, Elxan tez-tezə tarixə müraciət edir, amma onun şeirlərində saxta qəhrəmanlıq yoxdur, o bir çox hallarda süni görünən pafosdan uzaqdır. Qaraxanlının mətnlərində çox zaman tarixi olan müasir olanla, ruhi olan fizioloji olanla o qədər incə təmas edir ki, bu sərhədləri bir-birindən ayırmaq çətin olur. “Türk əsrinin türküləri”ndə o, keçmişdən, indidən və gələcəkdən danışır. “Bir udumluq xəcalət hissi” keçirir və “tər” tökür, amma bununla kifayətlənmir, “günahkar şəhərin dağılmasını” istəyir – çünki bu şəhərdəkilər keçmişlərini (yaddaşlarını) itiriblər, “manqurtlaşıblar”. Şair məlum həqiqəti poetik yolla, amma yenə də süni vətənpərvərlik pafosu olmadan növbəti dəfə xatırladır ki, torpaqda yaşamaq üçün buna layiq olmaq lazımdır:
Könlündən fatehlik keçirsə, qızıl qandır xərci.
Cəng mələyi qan istəyir, nə deyək?
Bu torpaqlar bizimdirsə, bədəlini ödəyək.
Maraqlıdır ki, müəllif bir mövzuda və eyni üslubda yazmır, Elxanın melanxoliyası tez bir zamanda qayğısızlıqla əvəzlənir. Amma bu əhval və üslub dəyişikliyi oxucunun adaptasiyasına mane olmur, əksinə, onu öz arxasınca apara bilir. Amma hərdən Elxan o qədər naturalistcəsinə yazır ki, mən bunu sevmirəm – məsələn, “Qürub” şeirində qürub səhnəsi elə dəqiqliklə qana bənzədilir ki, bundan sonra qüruba baxmaqdan qorxursan...
Bayaq – yazının əvvəlindəcə qeyd etdim ki, Elxanın bəzi mətnlərində, xüsusilə də,”Torqovı peyzajı”nda açıq-saçıqlıq var. Bir dəfə yolu Nizami küçəsindən keçənlər üçün bu silsilənin açıq-saçıqlığı qətiyyən təəccüblü gəlmir. Üstəlik, müqayisə nə qədər qüsurlu olsa da, biz “Min bir gecə”ni də, “Dekameron”u da oxumuşuq və indi heç birimiz bunu söyləməkdən çəkinmirik. Amma məslə burasındadır ki, erotik mətnlərin özündə də müəllif estetik tələbləri gözləyir, şeirdən iyrəndirmir. Şair bəzən qadın gözəlliyin təbiət hadisələriylə müqayisə edir, dua ilə sevgi aktını eyniləşdirir. Bu, bəzən şeytani bir çağırışa bənzəyir (“Ən müqəddəs dualar da alca dodaqda bitər”). Amma sonra “Tanrının yaratdığına baxmaq həmişə xoşdur” deyə özünə bəraət qazandırır, sonda isə Yeri, Göyü və bizi Yaradana alqış edir. Maraqlıdır, “Ayrı sevgilər”dəki bütün parçalarda Yaradana şükranlıq var...
Bəzən Elxan çox sadəlövh görünür – məsələn, “cənnətlə cəhənnəmin arasina lağim atmaq”la sevgilisinə qovuşmaq istəyəndə... Bəzən isə misralar o qədər çoxqatlı olur ki, onları bir cür yozmaq, dəyərləndirmək mümkün olmur:
...ovsun əzəməti var pıçıltılarda
sən mənə xoş sözlər pıçılda ki,
ürəyimdən göyə yol açılsın...
Heyrətləndirici məqamlardan biri də budur ki, E. Zalın şeirlərində heç bir didaktika elementi olmasa da, o, dolayısı ilə öyrədir – söz öyrədir. Oxucu onun sayəsində demək olar ki, hər üç şeirdən birindən mənasını bilmədiyi yeni kəlmə ilə rastlaşır – bu dialekt də ola bilər, gündəlik həyatdan bizə tanış olan, amma Azərbaycan şeirində işlənməyən söz də, əski türk kəlməsi də . hippi, şevrole, şeraton, vint, karma, arxiv, bira (siyahını bu abzas qədər uzada da bilərik) kimi sözləri şeirə gətirir və bu yamaq kimi görünmür. Elxan əski totemlərə, tarixə müraciət edir, bilmədiklərimizi şirin ləhcə ilə anladır, bildiklərimizi xatırladır.Bəzən Elxanın bir misrası uzun-uzadı düşünmək üçün əsas verir:
“Bir gün bizim cahadımız ilə qurtulacaq cahan”,
“Ölümə petrol verməyin əfəndilər”,
“Göy tanrının səltənəti bambaşqadır, bambaşqadır”,
“Bizə miras qalan üzünütülərdən qoşa minarəli bir məscid çıxar”.
Və ya “adamsız şəhər”də “yaddaşı itmiş gecə” “saralmış saniyələr boyunca” dolaşırsan və qəfildən qarşına “yelkəni ümidlər” çıxır...
Amma mən bu yazını sadə, adi bir şeirin - “Ayrı sevgi”lər silsiləsindən “alef. şin. bet” adlı parçanın yaratdığı təəssüratlarla bitirmək niyyəndəyəm.
Bu kitab bağlanıb sən daha çıx get .
Kitabın bağlanması ilk növbədə keçmişdən xəbər verir - o nə zamansa açıq olub. Amma məlum deyil, sonadək oxunubmu, yoxsa onu oxumaq istəmədiklərindən yarımçıq qoyublar. Kitab bağlanandan sonra onu bir kənara qoymaq da olar, kiməsə bağışlamaq da, elə ona təkrar qayıtmaq da. Amma bu sevgi kitabıdır və qəhrəman sevgilisinə get deyir. Niyə?..
Nə sən Dezdemonasan, nə mən Otello
Görünür, ortalıqda dəli bir eşq və qısqanclıq səhnəsi olub. Şeirdə sadalanan bu sevgi obrazlarının adı belə deyir. Amma bizim qəhrəman hislərində daha irəli getmək istəmir. Bəlkə də, düz edir - Dezdemona ilə Otellonun sonu bəllidir. Niyə? sualının ortaya çıxacağını bilən qəhrəman yalnız üçüncü misrada
Yəqin sarı səhra sultani Azazello qatıb aranı
cavabını verir. Bu, cavab deyil. daha çox cavabdan, ətraflı izahatdan qaçmaq istəyinin təzahürüdür. Bəlkə ona görə ki, “niyə”sini özü də bilmir...
Qurdalama bu yaranı qoy hər şey belə qalsin necə var.
Aydındır, bütün mümkünsüz eqşlər yara verir, yaraları qurdalamaq yox, qapatmaq lazımdır, bu da mümkün olmayanda hər şeyi zamanın ixtiyarına buraxmaq və demək ki:
Olacaq nə varsa göydə yazılar
- əlbəttə, talelərimizi göydə yazırlar, amma həlledici məqamda bunu xatırlamaq həm də qərardan, özü də qəbul etmək istəmədiyin, qəbul etməkdə çətinlik çəkdiyin qərardan qaçmaq, məsuliyyəti Göylərin - Allahın üzərinə atmaqdır:
Yaxşısı budur get dua elə
– yalnız dualarla taleyi dəyişmək olar. Müəllif yəqin ki buna işarə edir:
Bəlkə tale yazan mələk insafa gələ get get.
Qəhrəman gerisini artıq sevgilisindən daha çox özünə deyir, yəni öz-özüylə danışır:
Sevgilərə həmişə yoldaş olub ayriliq itim
– bu, bəlkə də özünə təsəlli vermək cəhdidi.
Qapı örtüləndən sonra pilləkənlərlə enər ritm
- hər şey qapı örtülənədək baş verir. Qapının örtülməsi ilə hər şey bitir, amma birdən birə yox. Gedənin ayaq səslərini eşidirsən və bu ayaq səsləri ilə birgə ümid də yavaş-yavaş uzaqlaşır, itir.
Avqust gecəsində çalınan bir rekviyem.
Bürkülü, cansıxıcı avqust gecəsində hüznlü bir rekviyeminin sədası altında yalnız gedənin qayıtmasını istəmək qalır:
Istəyirəm qayit deyəm amma heç vaxt deməyəcəm.
Qəhrəman özünü aldadır – guya hər şey onun qayıt deməsinə bağlıdır, halbuki talelərin göydə yazıldığını gözəl bilir. Bəlkə, ona görə də heç vaxt deməyəcək.
Çünki dünya sirdi talelərsaysiz hesabsiz Allah birdi...
Həəə, bu da yəqin həm də o deməkdir ki, yalnız Allah birdir, sevgini isə yaşadıqca tapmaq və itirmək olar...
Bu gün üçün ən yaxşı sonluq yəqin ki, budur. Gələn dəfəsinə baxarıq...
Комментариев нет:
Отправить комментарий